Сезон второй, урок шестой
Словообразование
Біріккен сөздер (слитные слова) в казахском языке образуются на основе словосложения.
Словосложение — очень древний и до сих пор продуктивный способ создания новых слов путем объединения двух или основ в одно лексическое целое. Мысалы: тас (камень) + бақа (лягушка) — тасбақа (черепаха); қырық (сорок) + аяқ (нога) — қырықаяқ (сороконожка).
Қысқарған сөздер (сложносокращенные слова) — условные сокращение слов на письме, а также слово, составленное путем сокращения двух или нескольких слов. Мысалы: ҚР (РК), АҚШ (США), ҚазМҰУ (КазГНУ), АлМУ (АГУ).
Есіңе сақта!
Біріккен сөздер (сложные слова) встречаются в названиях местности. Мысалы: Жез-қазған (медь+копал), Ақ+төбе (белый+холм), Талды+қорған (лесистый+курган), Ақ+су (белая+вода), Қызыл+құм (красный+ песок), Сары+ағаш (желтое+дерево), Сары+өзек (желтое высохшее русло реки);
Некоторые біріккен сөздер образуются при слиянии двух самостоятельных слов и мотивируют их значения.
Авто+қалам (авто+ручка), күн+бағар, күн+бағыс (солнце+пасти — подсолнух), қара+құс (черная+птица — могильник, коршун), күн+тізбе (день+перечень, цепь — календарь), көк+құтан (синяя+цапля — цапля), ит+мұран (собака+нос — шиповник), ас+қабақ (еда+ толстяк — тыква), қырық+буын(сорок+узелков — гусеница), қозы+құйрық (ягненок+хвост, курдюк — гриб, шампиньон).
Біріккен сөздер делятся на две большие группы. К первой группе относятся так называемые слитные слова с упрощенной, то есть в которых все компоненты или один из них подвержены этимологическому затемнению и десемантизации.
Мысалы: биыл (бұл+жыл) — в этом году (этот+год).
Ко второй группе относятся слитные слова, в которых составные элементы сохраняют свою морфологическую структуру. Мысалы: түйеқұс (түйе+құс) — страус (верблюд+птица).
Есіңе сақта!
Слова темір жол, тас жол, ағаш үй, күре тамыр (вена), бас киім (головной убор), аяқ киім (обувь), қол сағат (ручные часы) пишутся раздельно.
1 жаттығу. Попробуйте составить со следующими словами словосочетания.
Бүгін (бұл+күн) — сегодня (этот день).
Қарлығаш (қара ала+ құс) — ласточка (пестрая птица). Білезік (білек+жүзік) — браслет (запястье+кольцо), әкел (алып+кел) — принеси (возьми+приди), апар (алып+бар) — отнеси (возьми+иди), қарақат (қара+қат) — смородина (черный+кисть, ряд).
2 жаттығу. Попробуйте перевести қысқарған сөздер.
БҰҰ(ООН) — Біріккен Ұлттар Ұйымы
АҚШ (США) — Америка Құрама Штаттары
ҚР (РК) — Қазақстан Республикасы
ҚазМҰУ (КазГНУ) — Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті
АлМУ (АГУ) — Алматы мемлекеттік университеті.
3 жаттығу. Попробуйте перевести предложения, найдите слова с окончаниями множественного числа.
Түйеқұс — ең үлкен құс. Аққу — ең әдемі құс. Жолбарыс — жыртқыш аң. Жетіқарақшы және Темірқазық — жұлдыздар. Биыл бақа мен тасбақа көп. Қырықбуын және қырықаяқ — жәндіктер. Жезқазған, Талдықорған және Ақтөбе — қалалар. Асқабақ және күнбағыс — өсімдіктер. Көкқұтан және аққұтан — құстар. Итмұрын және қарақат — емдік жидектер. Арнат, Самат, Ерсұлтан, Ділмұрат, Мерей, Нұрсейіт — қонақ балалар.
4 жаттығу. Попробуйте перевести и составить предложения.
Адыраспан, алабұға, алабұта, аққала, ақсақал, ақсүйек, айдала, айбалта, балмұздақ, баспана, әлдеқашан, егеуқұйрық, еңбеккүн, желаяқ, түйетауық, шикізат, кемпірқосақ, итбалық, көркемөнер, жарқанат, кірпікшешен, өмірбаян, қолжазба, қонақжай, ұлтабар.
5 жаттығу.Сұрақтарға жауап беріп көр/попробуйте ответить.
1. Жұмыс істемейтін күн.
2. Қолға киетін киім.
3. Бес, жеті жылға арналған жоспар.
4. Түйе малының бір төлінің аты басқа екі малдың төлінің атынан құрылған. Ол қандай төлдер?
5. Үй құстарының бірінің аты зат есім және есімдерден етістік тудыратын бір жұрнақтан құралған. Ол қандай құс?
6. Қазақстанның бір қаласының аты үш түбірден құрылған. Ол қай қала?
7. ТМД, АМӨЗ сөздерін ашып жазып көріңіз.
